Τὰ καλὰ καὶ συμφέροντα ταῖς ψυχαῖς ἡμῶν καὶ εἰρήνην τῷ κόσμῳ, παρὰ τοῦ Κυρίου αἰτησώμεθα.
Ένας απολογισμός της χρονιάς που πέρασε με οδηγεί στην παραπάνω πρόταση. Η πρόταση αυτή διατυπώνεται κάθε Κυριακή στην ορθόδοξη λειτουργία του Ιωάννου του Χρυσοστόμου. Πολλές φορές ακούμε τη φράση αυτή και την ανάγουμε στην μεταφορική της (και μάλλον παραποιημένη) σημασία, δηλαδή στην συνήθεια πολλών ανθρώπων να ενδιαφέρονται μόνο για όσα τους “βολεύουν” και να αποφεύγουν τα δύσκολα και όσα απαιτούν την ανάληψη ευθύνης.
Εν όψει του νέου έτους ας προσπαθήσουμε να προσεγγίσουμε την σημασία της φράσης “τα καλά και συμφέροντα” υπό ένα περισσότερο πνευματικό πρίσμα, το οποίο πλησιάζει περισσότερο στην πρωταρχική και ουσιαστική σημασία των λέξεων.
Συμφέρον και πόνος
Συμφέρον σημαίνει αυτό που αποφέρει κέρδος ή ωφέλεια, ηθικού, συναισθηματικού και υλικού περιεχομένου. Συνεπώς το συμφέρον είναι λάθος να ταυτίζεται πάντα με το ωφελιμιστικό, με το προϊόν της φιλαυτίας και του εγωκεντρισμού. Σε μια πιο ανοιχτή ανάγνωση, τα καλά και τα συμφέροντα για την ψυχή μας είναι όλα τα ψυχωφελή, όσα δηλαδή μας ωφελούν στον βαθύτερο πυρήνα της ύπαρξής μας. Και αν έχουμε την διακριτική ικανότητα να δούμε τον κύκλο των ψυχωφελών φαινομένων, θα διαπιστώσουμε ότι στον κύκλο αυτό αναπόσπαστο τμήμα είναι ο πόνος.
Η ορθόδοξη εκκλησία, τόσο μέσω της ζωής του Χριστού και των περιγραφών των Ευαγγελίων, όσο και μέσω άλλων σχετικών χωρίων, αναφέρεται στο θέμα του πόνου. Ο πόνος δεν περιορίζεται προφανώς σε σωματικά φαινόμενα αλλά είναι κυρίως ψυχικός και πνευματικός. Ο Σταυρός αποτελεί το υπέρτατο σύμβολο του πόνου αλλά την ίδια στιγμή αποτελεί και σύμβολο υπέρβασης του εσωτερικού ψυχικού πόνου προς την μετουσίωση των παθών, την σωτηρία και την Ανάσταση. Ο πόνος ετυμολογικά σημαίνει κόπος, μόχος, εξ’ού και το πόνημα.
Η φράση “τα αγαθά κόποις κτώνται” δείχνει να έχει εξοβελιστεί από τον έναν σύγχρονο πολιτισμό “depon” ο οποίος αποφεύγει μετά βδελυγμίας κάθε έκφραση του πόνου και κάθε συνάντηση μαζί του. Μαθαίνουμε από τα γεννοφάσκια μας να αποφεύγουμε το δύσκολο και να αποστρεφόμαστε τον πόνο. Τι ειρωνεία όμως. Μαθαίνουμε να αποφεύγουμε αυτό που αποτελεί το αναγκαίο μέσο για την σωτηρία μας.
Ο πόνος είναι μια ένδειξη ότι κάτι δεν πάει καλά, είναι πολλές φορές αναγκαίο κακό για να δούμε τι μας συμβαίνει βαθύτερα και να εργασθούμε σωματικά και πνευματικά για να το ιάνουμε. Είναι μια βαθύτερη διακριτική σιωπηρή φωνή που μας καλεί σε προσωπική αυτοβελτίωση στην οποία καλούμαστε να ανταποκριθούμε.
Το θείο θέλημα
Σύμφωνα με την χριστιανική ορθόδοξη διδασκαλία, το θείο θέλημα ή η θεία βουλή, αν το αναφέρουμε κλιμακωτά, εμφανίζεται σε τέσσερις μορφές. Πρώτο είναι η θεία ευδοκία, «το κατ’ ευδοκίαν» θέλημα, αυτό δηλαδή που ο Θεός κατ’ εξοχήν θέλει. Δεύτερο είναι η οικονομία, «το κατ’ οικονομίαν» θέλημα, κατά το οποίο πατρικά υποχωρεί ο Θεός, για την αδυναμία μας. Τρίτο είναι η παραχώρηση, «το κατά παραχώρησιν» θέλημα, κατά το οποίο επεμβαίνει ο Θεός και παιδεύει και τέταρτο και πολύκλαυστο είναι η εγκατάλειψη, «το κατ’ εγκατάλειψιν» θέλημα, όταν ο άνθρωπος ζει με αμετάβλητη σκληρότητα και αναισθησία και προκαλεί την εγκατάλειψη του από το Θεό.
Ο πόνος δεν είναι μόνο αίτιο και σημείο που μας καλεί σε ενδοσκόπηση και εσωτερική αλλαγή αλλά μπορεί επίσης να είναι και αποτέλεσμα των ίδιων μας των σκέψεων και πράξεων. Συν Αθηνά και χείρα κίνει, έλεγαν οι αρχαίοι Έλληνες. Φαίνεται ότι τείνει να ισχύσει στη ζωή ένας κανόνας του 50-50, δηλαδή ότι εκτός των όσων συμβαίνουν στη ζωή μας για να μας φωτίσουν μια εσωτερική μας αλήθεια και εμείς οι ίδιοι οφείλουμε να είμαστε φορείς εκπλήρωσης βαθύτερων υπαρξιακών στόχων, έτσι ώστε να μην προκαλούμε πόνο στον εαυτό μας. Σε αυτή την περίπτωση ο πόνος μας υποδεικνύει τα λάθη μας, να τα δούμε κατάματα και να μετανοήσουμε, να συγχωρέσουμε και να μην αμαρτάνουμε, να μην χάνουμε δηλαδή τον υπαρξιακό μας στόχο. Σύμφωνα με γνωστό ρητό του Αγίου Φραγκίσκου της Ασίζης, η σοφία και η γνώση της ζωής μας βοηθά τελικά να αναγνωρίζουμε ποιες καταστάσεις μπορούμε να ελέγξουμε και ποιες όχι και σε κάθε περίπτωση να συμφιλιωθούμε πλήρως με αυτό που κάθε φορά συμβαίνει.
Μαθήματα ζωής
Δεν είναι εύκολο να δέχεσαι αγόγγυστα όσα σκληρά και φαινομενικά ψυχοφθόρα σου συμβαίνουν. Δεν είναι καθόλου εύκολο να νιώθεις ευγνωμοσύνη για τις δυσκολίες και τα χαστούκια της ζωής. Όλα αυτά όταν συμβαίνουν, είναι αδιαμφισβήτητα θεόσταλτα μαθήματα ζωής. Είναι στο χέρι μας να τα αναγνωρίζουμε και να διδασκόμαστε από ό,τι μας συμβαίνει, έχοντας την βαθύτερη συνειδητοποίηση ότι όλα συμβαίνουν για κάποιο λόγο, όλα συμβαίνουν στην ώρα τους, όλα είναι μέρος της ροή της ζωής, η οποία είναι έκφραση ενός ενορχηστρωμένου ανώτερου θελήματος στο Σύμπαν της συνείδησής μας, είναι έκφραση του θελήματος του Θεού. Ο πόνος είναι μια απαραίτητη ψυχωφελής προϋπόθεση, είναι το μήνυμα κάποιου που νοιάζεται για εμάς και για την ψυχική φροντίδα μας, είναι ένα κάλεσμα για πνευματική ενηλικίωση και για ανάληψη της ευθύνης της ζωής μας.
Μια καλή φίλη μου είπε ότι το 2020 περιέχει δύο φορές το είκοσι που παραπέμπει σε σχολικό βαθμό, δηλαδή δύο φορές το άριστα. Και σύμφωνα με την παραινετική φράση του Ομήρου (Ιλιάδα Μ 243): Εἷς οἰωνὸς ἄριστος, ἀμύνεσθαι περὶ πάτρης. Είναι στο χέρι μας να αντιληφθούμε την πατρίδα αυτή όχι μόνο ως εδαφική αλλά και ως (κυρίως) πνευματική.
Ας ευχηθούμε να είναι το 2020 γεμάτο από ψυχωφελείς εμπειρίες.
